آدام اسمیت، فیلسوف قرن 18 میلادی اهل اسکاتلند بود که او را به عنوان پدر علم اقتصاد مدرن می شناسند. وی در اولین کتاب خود تحت عنوان «نظریه عواطف اخلاقی» ایده دست نامرئی را مطرح می کند. در نظر او، دست نامرئی در جامعه ای دارای بیشترین کارایی خواهد بود که از شرایط رقابت کامل برخوردار باشد. با این وجود، شهرت اصلی اسمیت به خاطر کتاب «ثروت ملل» است که در سال 1776 منتشر شد. در این مطلب می خوانیم که مرد اسکاتلندی چگونه سودا گرایی را زیر سؤال برد، خود را به عنوان پدر اقتصاد مدرن ثابت کرد و مفهوم تولید ناخالص داخلی را به دنیای اقتصاد معرفی کرد.
آدام اسمیت، پدر علم اقتصاد
دوران ابتدایی زندگی
شواهد نشان می دهد که آدام اسمیت در 5 ژوئن 1723 در اسکاتلند دیده به جهان گشوده است. با این وجود، تاریخ دقیق تولد این نابغه اقتصاد مشخص نیست و به ثبت نرسیده است. آدام اسمیت در سن 14 سالگی به دانشگاه گلاسکو وارد شد. سپس به کالج مشهور بالیول دانشگاه آکسفورد راه یافت. پس از اتمام دوران تحصیل در آکسفورد، چندین سخنرانی عمومی در ادینبرو برگزار کرد. موفقیت این سخنرانی مسیر او را به سمت استادی در دانشگاهی که در آن تحصیل کرده بود، نزدیک کرد.
وی مطالعات خود را با فلسفه منطق شروع کرد اما بعد در دانشگاه به سمت فلسفه اخلاق روی آورد و در این زمینه آموخت. نتیجه این سال ها تدریس در دانشگاه به چاپ برخی از سخنرانی های او در کتاب «نظریه عواطف اخلاقی» در سال 1759 منجر شد. بنیان تفکرات او در این سال و در ارتباط با شخصیت های متفاوت دارای تفکرات مختلف شکل گرفت. برای مثال می توان به دوستی او با جیمز وات (فیزیکدان و مخترع مشهور اسکاتلندی، پدر انقلاب صنعتی و مخترع دیگ بخار) و دیوید هیوم (فیلسوف مشهور اسکاتلندی) اشاره کرد.
اسمیت در سال 1763 به دلیل پیشنهاد مربی خصوصی پسرخوانده چارلز تاونشند، سیاستمدار بریتانیایی به فرانسه نقل مکان کرد. پسرخوانده وی یک اقتصاددان آماتور و صدراعظم بعدی خزانه داری محسوب می شد. در همین اقامت موقت در فرانسه بود که اسمیت کتاب ثروت ملل یا «تحقیقی پیرامون ماهیت و اسباب ثروت ملل» را نوشت و خود را در تاریخ علم اقتصاد جاودانه کرد. شرح کوتاهی از آنچه خواندیم به شکل زیر است:
- فیلسوف قرن 18 میلادی، پدر علم اقتصاد مدرن و تشریح کننده سیاست های اقتصاد لسه فر
- تاریخ تولد اسمیت حدود 5 ژوئن 1723 است. با این وجود تاریخ تولد دقیق او مشخص نیست.
- اولین اثر اسمیت در سال 1759 تحت عنوان «نظریه عواطف اخلاقی» منتشر شد اما شهرت اصلی او به خاطر کتاب «ثروت ملل» در سال 1776 است. بسیاری از ایده ها و نظریه های او هنوز هم در علم اقتصاد جایگاه ویژه ای دارند.
- اسمیت تجارت مربوط به واردات و صادرات را تغییر داد و مفهوم تولید ناخالص داخلی را به دنیای اقتصاد معرفی کرد.
نظریه عواطف اخلاقی آدام اسمیت
با اینکه شهرت اصلی اسمیت به خاطر کتاب «ثروت ملل» است که در سال 1776 منتشر شده است اما اولین اثر اسمیت در سال 1759 تحت عنوان «نظریه عواطف اخلاقی» به چاپ رسید. بسیاری از ایده ها و نظریه های او در این کتاب هنوز هم شناخته شده هستند.
برخی ممکن است با خواندن این کتاب اسمیت متعجب شوند. وی که به عنوان پدر سرمایه داری نیز خوانده می شود، در این کتاب در خصوص خیریه و اخلاق انسانی به تشریح سخن گفته است. با اینکه فلسفه اصلی پشت آثار اسمیت بر مبنای سود شخصی و بیشترین بازده اقتصادی است اما این کتاب بیشتر در خصوص این مسئله سخن می گوید که ارتباطات انسانی بر پایه دلسوزی و ترحم استوار است. وی در این کتاب به صورت کامل مفاهیمی از جمله اخلاق انسانی و احساس همدردی را توضیح می دهد.
آدام اسمیت در کتاب نظریه عواطف اخلاقی عنوان می کند که انسان‌ها غالباً منافع خود را می بینند، اما به شکل ذاتی دوست دارند که به دیگران کمک کنند. وی مفاهیمی از جمله «تماشاگر بی طرف» و «شخصیت درون» را معرفی می کند که ناظر و هدایت کننده فعالیت های انسان است. چیزی همانند وجدان انسانی که در فرهنگ ما نیز وجود دارد. این مسئله در مباحث اسلامی به مفهوم «نفس» ارتباط داده می شود. از نظر او این دو مفهوم به آشتی بین اشتیاق و خرد کمک می کنند که اساس سیستم اقتصادی و دلیل اصلی راه اندازی نهادهای جامعه بشری است.
این کتاب همچنین به مبحث روانشناسی اجتماعی و غریزه ما برای بقای شخصی نیز می پردازد. مورد اول بیشتر بر اساس اخلاق مشترک و احساس عدالت توضیح داده شده است. احساسات بیش از حد می تواند برای هردوی آن‌ها زیان بار باشد.
تماشاگر بی طرف هنگامی که در حال تعامل با دیگران هستیم، در ذهن ما وجود دارد. همه ما به عنوان انسان، وابستگی های طبیعی ذاتی با یکدیگر داریم. وابستگی هایی که به حفظ و بقای جامعه و تعامل هرچه بیشتر افراد با یکدیگر منجر می شود.
ثروت ملل آدام اسمیت
«تحقیقی پیرامون ماهیت و اسباب ثروت ملل» که به طور مختصر با عنوان «ثروت ملل» شناخته می شود، در سال 1776 و در آستانه توسعه صنعتی اروپا از اسمیت منتشر شد. با اینکه برخی بر این باورند که بسیاری از ایده ها و نظریه های این کتاب برای اولین بار توسط اسمیت مطرح نشده اند اما در حقیقت او اولین کسی بود که این مفاهیم را در قالب کتاب و قابل فهم برای خوانندگان عمومی به رشته تحریر درآورد.
به همین سبب او را می توان عامل به شهرت رساندن بسیاری از ایده های مکتب فکری دانست که بعدها به عنوان «اقتصاد کلاسیک» شناخته شد. اقتصاددانان دیگر اقتصاد کلاسیک را روی کارهای اسمیت بنا کردند که بعدها به مکتب غالب اقتصادی طی دوران رکود بزرگ تبدیل شد.
اسمیت در این کتاب مراحل تکامل جامعه را تشریح می کند. از مرحله «شکارچی» بدون حقوق مالکیت یا محل سکونت ثابت گرفته تا کشاورزی عشایری با مکان متغیر و سیستم کوچ نشینی در این کتاب توضیح داده شده است. مرحله بعدی جامعه ارباب رعیتی است. در این جامعه قانون و حقوق مالکیت برای حفاظت از یک قشر خاص جامعه است. «لسه فر» یا بازارهای آزاد شاکله جامعه مدرن را تشکیل می دهند. جامعه ای که در آن مؤسسات جدید برای هدایت معاملات بازار برقرار می شوند.
فلسفه های لسه فر مانند به حداقل رساندن مداخله دولت و مالیات بندی در بازار آزاد و مفهوم دست نامرئی که عرضه و تقاضا را در کنترل دارد، از ایده های کلیدی اسمیت در این کتاب است که به آن‌ها پرداخته است. ایده های نامبرده منعکس کننده این مفهوم هستند که هر فرد با مراقبت از خود، ناخودآگاه به شکل دادن بهترین خروجی برای همه کمک خواهد کرد.
به گفته اسمیت «از خیرخواهی و حسن نیت قصاب، نانوا یا کشاورز نیست که سفره ما رنگین می شود؛ بلکه منفعت شخصی آن‌ها به این چرخه اعتبار می بخشد.» با فروش کالا به کسانی که خواهان خرید آن هستند، قصاب، نانوا و کشاورز سود می برند و پول درمی آورند. اگر آن‌ها در برآورده کردن نیازهای مشتریان مؤثر باشند، بهره اقتصادی خود را خواهند برد. در حالی که آن‌ها مشغول اقدامات خود جهت به دست آوردن پول هستند، محصولاتی نیز تولید می کنند که مردم تقاضای آن را دارند. به گفته اسمیت، چنین سیستمی نه تنها رأی قصاب، نانوا و کشاورز ثروت آفرین است، بلکه تمام جامعه از آن سود خواهند برد. هنگامی که جامعه از شهروندانی تشکیل شده باشد که به صورت ثمربخش در حال فعالیت هستند تا نیازهای خود را برآورده کرده و موقعیت اقتصادی خود را بهبود ببخشند، چنین تشکیلاتی شکل می گیرد.
اسمیت بر این باور است که افراد ثروت خود را در شرکت های مختلف سرمایه گذاری می کنند تا بر اساس میزان خطر، در نهایت به سود متناسب با آن برسند. امروزه مفهوم دست نامرئی اغلب به عنوان یک پدیده طبیعی شناخته می شود که بازار آزاد و سرمایه داری را در جهت بهره‌وری از طریق عرضه، تقاضا و رقابت برای منابع کمیاب (و نه در راستای بهبود وضعیت افراد) هدایت می کند.
ثروت ملل یک کتاب بزرگ شامل 5 جلد و 2 بخش است. ترجمه این کتاب نیز در یک جلد 500 صفحه ای توسط دکتر سیروس ابراهیم زاده انجام شده است. این کتاب در یک زمینه کلی با کتاب نظریه عواطف اخلاقی تفاوت دارد. این کتاب در راستای شخصیت درون که قرار است اشتیاق انسانی را کنترل و برنامه ریزی کند، بر یک چارچوب نهادی متکی است تا انسان‌ها را به سمت یک مسیر ثمربخش برای جامعه بهتر سوق دهد. زیربنای این چارچوب، رقابت است. رقابتی که اسمیت آن را اشتیاقی می نامد که از گهواره همراه ماست و تا گور ما را دنبال می کند.
ایده های این کتاب توجه بین المللی را به خود جلب کرد و اقتصاد را از ثروت روی زمین به خطوط مونتاژ که توسط تقسیم نیروی کار به ثمر می نشیند، هدایت کرد. یکی از مثال های ذکر شده در این کتاب در خصوص ساخت یک سنجاق است. یک فرد به راحتی می تواند 18 مرحله ساخت سنجاق را به تنهایی انجام دهد اما تنها قادر به ساخت تعداد اندکی سنجاق در هفته خواهد بود. از طرف دیگر اگر این 18 مرحله توسط 10 فرد در خط مونتاژ انجام شود، تولید سنجاق در هفته سر به فلک می کشد. در مجموع اسمیت بر این باور است که نتیجه تقسیم کار و تخصص، کامیابی و موفقیت خواهد بود.
مفهوم تولید ناخالص داخلی آدام اسمیت
در نهایت ایده های مطرح شده در کتاب ثروت ملل تجارت واردات و صادرات را متحول کرد و به تولد مفهومی منجر شد که امروزه به عنوان تولید ناخالص داخلی (GDP) شناخته می شود. قبل از انتشار کتاب ثروت ملل، کشورها ثروت خود را بر اساس ارزش سپرده های طلا و نقره ارزیابی می کردند. با این وجود کتاب اسمیت به شدت از سودا گرایی انتقاد می کرد. وی بر این باور بود که کشورها باید بر اساس تولید و تجارت خود ارزیابی شوند. بر این اساس معیاری برای ثروت یک کشور معرفی شد که تولید ناخالص داخلی گفته می شود.
جالب اینجاست که قبل از انتشار کتاب اسمیت، کشورها در معامله با دیگر کشورها تردید داشتند؛ مگر اینکه این معامله در نهایت به سود آن‌ها منجر می شد. اسمیت اذعان داشت که معامله آزاد باید رونق پیدا کند چراکه این مسئله به نفع هردو طرف خواهد بود. همین مسئله باعث افزایش صادرات و واردات شد و کشورها نیز بر همین اساس ثروت خود را تخمین می زنند. اسمیت همچنین خواهان دست کشیدن دولت از بخش های عمده بازار آزاد شد. هرچند وی هنوز هم به مداخله دولت در بخش هایی همچون آموزش و دفاع معتقد بود.
صحبت نهایی
ایده های اسمیت به بنیاد مکتب اقتصاد کلاسیک تبدیل شد و جایگاه او را به عنوان پدر علم اقتصاد تثبیت کرد. مفاهیمی همچون دست نامرئی و تقسیم کار اسمیت امروزه جوهرۀ تئوری های اقتصادی محسوب می شوند.
آدام اسمیت در 19 جولای 1790 در سن 67 سالگی درگذشت اما ایده های او به عنوان مرجع مطالعات اقتصادی مؤسسات بزرگی همچون «مؤسسه آدام اسمیت» باقی ماند. در سال 2007 بانگ انگلستان تصویر او را در پشت اسکناس 20 پوندی به چاپ رسانید.
